Laten we nog een keer teruggaan naar de koan uit Keizan Zenji’s Denkoroku, ‘De transmissie van het Licht’, die gaat over de fases op jouw weg:
‘De vierendertigste Patriarch was Grote Meester Qingyuan Xingsi. Hij oefende in de gemeenschap van Caoxi (van de Zesde Patriarch Huineng). Hij vroeg de Patriach: ‘Wat kan ik doen om niet in een fase te belanden?’ De Patriarch vroeg: ‘Wat heb je tot dusverre gedaan?’ De Meester antwoordde: ‘Ik heb nog geeneens de Heilige Waarheden geprobeerd.’ De Patriarch vroeg: ‘In welke fase zul je eindigen?’ De Meester zei: ‘Als ik nog geeneens de Heilige Waarheden heb geprobeerd, welke fase kan er dan zijn?’ De Partiarch was zeer onder de indruk van zijn vermogen.’ (Keizan Zenji, Denkoroku, kwestie 35 Qingyuan Xingsi (660 – 740))
De vraag waarmee Qingyuan Xingsi bij de Zesde Patriarch terecht kwam, komt voort uit de realisatie dat fasen op jouw weg onontkoombaar zijn. Hoe graag je ook sneller zou willen gaan, hoe zeer je ook een fase zou willen overslaan, of gewoonweg direct willen zien waar het in jouw leven over gaat en meteen die ellendige weerstand loslaten, je kunt niet om de fasen op jouw weg heen. Vandaar de vraag: ‘Wat kan ik doen om niet in een fase te belanden?’
Maar er is ook een andere kant aan deze kwestie. Als de Patriarch vraagt: ‘Wat heb je tot dusverre gedaan?’, antwoordt Qingyuan: ‘Ik heb geeneens de Heilige Waarheden geprobeerd.’ Ook dit is waar. Degene die door de verschillende fasen heengaat, is degene die nu deze woorden leest en ik ben dat niet. Dit is het ‘gans andere’ dan ik. Iets gaat zijn gang. Noem dit ‘Het Geheim’ of ‘Het Mysterie’, maar het is heel concreet en heel dichtbij, zo dichtbij dat je er gemakkelijk aan voorbij gaat. Dus degene die kijkt met je ogen, hoort met je oren, praat met je mond en loopt met je benen is nog niet eens met de heilige waarheid van het lijden begonnen en zal ook nooit in een fase eindigen. Ook dit is waar. Tegelijkertijd is de onontkoombare opeenvolging van fasen de enige wijze waarop dit Grote Mysterie van Leven en Dood zich op jouw weg als proces uitdrukt. Iets gaat zijn gang en toont zich in fasen: jouw eerste kennismaking met zit meditatie, jouw fasen van twijfel, het failliet van jouw onderneming en de fase van stilstand, maar ook in jouw doorkijkjes op jouw weg en in je verblijven op de top van de berg. Dus, dat wat nooit in een fase belandt, drukt zich uit in precies deze fase waarin jouw weg als proces zich nu bevindt.
Als we ons realiseren wie we zijn, realiseren we onszelf als een paradoxaal dubbelwezen en onze weg als een proces van inclusie. Immers, de bodhisattva is enerzijds bodhi, de onbeperkte, onbepaalde, ongeboren, ongehinderde aanwezigheid waarin alles verschijnt. Anderzijds is de bodhisattva sattva, deze beperkte, door en door geconditioneerde, sterfelijke, karmische vleesjas, met zijn diep ingesleten patronen. Tegelijkertijd! Jouw weg als proces van inclusie is een steeds vrijer bewegen tussen deze beide, elkaar uitsluitende polen van jouw bestaan. Jouw weg is JOUW weg en tegelijkertijd gaat iets zijn gang dat totaal anders is dan wat jij bent en dat van een volstrekt andere zijde komt dan van jouw kant.
Jouw weg als een proces van inclusie wordt beschreven in de vijfde fase van Dongshan Lianjie’s Vijf Fasen van Ontwaken, waarvan we de eerste fase (kensho, onze glimpen) en de derde fase (satori, een staat van wakker zijn) reeds hebben besproken:
‘Als je niet verstrikt raakt in zijn of niet-zijn,
Wie durft zich dan nog bij jou aan te sluiten?
Iedereen wenst de stroom van het gewone leven te verlaten,
Maar uiteindelijk kom je terug
En zit te midden van as en kool.’
De vijfde fase van ontwaken heet Daikensho, ‘het Grote Ontwaken’, dat binnen de zen traditie ook wel wordt omschreven als ‘de Grote Teleurstelling’. Immers, ‘Iedereen wenst de stroom van het gewone leven te verlaten’, maar uiteindelijk kom je terug bij jezelf, precies zoals je bent, met alles erop en eraan. Dit is het finale jezelf aannemen voor wie je bent, de ultieme bekrachtiging van je bestaan. Maar dit zelf heeft wel een andere gedaante dan toen je met jouw weg als proces begon. Ofschoon je wordt geleid door diep ingesleten patronen, functioneer je volmaakt ongehinderd, tegelijkertijd! Ofschoon je door en door sterfelijk bent, zit er iets in je dat niet stuk kan. Ofschoon je van fase naar fase gaat, ben je nog niet eens met de Heilige Waarheden begonnen! Je bent precies zoals je bent EN je bent het eeuwige Licht waarin alles verschijnt. Ofschoon je ongeboren bent en volkomen ongehinderd functioneert, zit je te midden van as en kool in het leven dat je altijd al hebt geleid. Zo is jouw weg als proces rond, je keert bij jezelf terug zoals een vogel terugkeert op haar nest. Nu is het goed. De ‘Grote Teleurstelling’ is een Grote Bevrijding!
Maurice Genko Knegtel Roshi leidt een zen stilte weekend op 11 en 12 december 2021 in Utrecht en een stilte retraite van 19 tot en met 23 januari 2022 in Eerbeek. Zie voor meer informatie de Integrale Zen website: www.izen.nl