Kijk eens eerlijk naar jezelf. Waar sta je in je leven? Wat waren je prioriteiten tot nu toe, en wat ga je doen met de resterende tijd? We zijn een mengeling van licht en schaduw, van goede eigenschappen en gebreken. Zijn we echt het beste dat we kunnen zijn? Moeten we blijven zoals we nu zijn? Zo niet, wat kunnen we dan doen om onszelf te verbeteren? Dit zijn vragen die de moeite waard zijn om te stellen, vooral als we tot de conclusie zijn gekomen dat verandering zowel wenselijk als mogelijk is.

In onze moderne wereld zijn we van ‘s ochtends tot ‘s avonds in de greep van eindeloze activiteiten. We hebben niet veel tijd of energie over om stil te staan bij de basisoorzaken van ons geluk of lijden. We denken, min of meer bewust, dat als we méér activiteiten ondernemen, we intensere ervaringen zullen hebben en dat daardoor ons gevoel van ontevredenheid zal verdwijnen. Maar de waarheid is dat velen van ons zich nog steeds teleurgesteld en gefrustreerd voelen door onze hedendaagse levensstijl.

Het doel van meditatie is om de geest te transformeren. Meditatie hoeft niet te worden geassocieerd met een bepaalde religie. Ieder van ons heeft een geest en ieder van ons kan er aan werken. 

Is verandering mogelijk?

De echte vraag is niet of verandering wenselijk is; de vraag is of het mogelijk is om te veranderen. Sommige mensen denken misschien dat ze niet kunnen veranderen omdat hun pijnigende emoties zo nauw met hun geest verbonden zijn dat het onmogelijk is om er van af te komen zonder een deel van zichzelf te vernietigen.

Het is waar dat in het algemeen iemands karakter in de loop van zijn leven niet veel verandert. Als we om de paar jaar dezelfde groep mensen zouden bestuderen, zouden we zelden merken dat de boze mensen geduldig waren geworden, dat  gestoorde mensen innerlijke rust hadden gevonden of dat pretentieuze mensen nederigheid hadden geleerd. Maar hoe zeldzaam dergelijke veranderingen ook zijn, sommige mensen veranderen wel, wat aantoont dat verandering mogelijk is. Het punt is dat onze negatieve karaktereigenschappen blijven bestaan ​​als we helemaal niets doen om de status-quo te veranderen. Er vindt geen verandering plaats als we onze gebruikelijke neigingen en automatische denkpatronen gewoon laten voortduren en zelfs versterken, gedachte na gedachte, dag na dag, jaar na jaar. Maar die neigingen en patronen kunnen weldegelijk worden uitgedaagd.

Agressie, hebzucht, jaloezie en de andere mentale vergiften maken ongetwijfeld deel van ons uit, maar zijn ze een intrinsiek, onvervreemdbaar onderdeel? Niet noodzakelijk. Een glas water kan bijvoorbeeld cyanide bevatten dat ons ter plaatse kan doden. Maar hetzelfde water zou in plaats daarvan kunnen worden gemengd met genezende medicijnen. In beide gevallen blijft H2O, de chemische formule van het water zelf, ongewijzigd; op zichzelf was het nooit giftig of medicinaal. De verschillende watertoestanden zijn tijdelijk en afhankelijk van veranderende omstandigheden. Op een vergelijkbare manier zijn onze emoties, stemmingen en slechte karaktereigenschappen slechts tijdelijke en indirecte elementen van onze aard.

Een fundamenteel aspect van bewustzijn

Deze tijdelijke en situatieafhankelijke kwaliteit wordt ons duidelijk als we ons realiseren dat de primaire kwaliteit van bewustzijn ‘gewoon weten’ is. Net als het water in het bovenstaande voorbeeld is weten of gewaarzijn op zichzelf niet goed of slecht. Als we achter de turbulente stroom van voorbijgaande gedachten en emoties kijken die dag en nacht door onze geest razen, is dit fundamentele aspect van bewustzijn altijd aanwezig. Bewustzijn maakt het voor ons mogelijk om allerlei soorten verschijnselen waar te nemen. Het boeddhisme beschrijft deze fundamentele cognitieve kwaliteit van de geest als lichtgevend omdat het zowel de buitenwereld verlicht door middel van percepties als de innerlijke wereld van gevoel, emotie, redenering, geheugen, hoop en angst.

Hoewel dit cognitieve vermogen ten grondslag ligt aan elke mentale gebeurtenis, wordt het zelf niet beïnvloed door een van deze gebeurtenissen. Een lichtstraal kan schijnen op een door haat misvormd gezicht, of op een lachend gezicht; het kan schijnen op een juweel, of op een vuilnisbelt; maar het licht zelf is niet haatdragend of liefdevol, noch vuil noch rein. Begrijpen dat de essentiële aard van bewustzijn neutraal is, laat ons zien dat het mogelijk is om ons mentale universum te veranderen. We kunnen de inhoud van onze gedachten en ervaringen transformeren. De neutrale en stralende achtergrond van ons bewustzijn biedt ons de ruimte die we nodig hebben om mentale gebeurtenissen te observeren in plaats van overgeleverd te zijn aan hun genade. We hebben dan ook de ruimte die we nodig hebben om de voorwaarden te creëren die nodig zijn om deze mentale gebeurtenissen te transformeren.

Wensen is niet genoeg

We hebben geen keuze over wie we al zijn, maar we kunnen onszelf wel willen veranderen. Een dergelijke ambitie geeft de geest richtinggevoel. Maar alleen wensen is niet genoeg. We moeten een manier vinden om die wens in praktijk te brengen.
We vinden niets vreemds aan het jarenlang leren lopen, lezen en schrijven of professionele vaardigheden opdoen. We besteden uren aan fysieke oefeningen om ons lichaam in vorm te krijgen. Soms besteden we enorme fysieke energie aan het trappen van een hometrainer. Om dergelijke taken uit te voeren, is een minimum aan interesse of enthousiasme vereist. Deze interesse komt voort uit de overtuiging dat deze inspanningen ons op de lange termijn ten goede zullen komen.
Werken met de geest volgt dezelfde logica. Hoe kan het zonder de minste moeite worden veranderd, alleen door het alleen te wensen? Dat is niet logischer dan te verwachten een Mozart-sonate te leren spelen door alleen maar af en toe wat op de piano te pingelen.
We doen veel moeite om de uiterlijke omstandigheden van ons leven te verbeteren, maar uiteindelijk is het altijd de geest die onze ervaring van de wereld creëert, en deze ervaring vertaalt in ofwel welzijn ofwel lijden.
Als we onze manier van waarnemen van dingen veranderen, transformeren we de kwaliteit van ons leven. Het is dit soort transformatie dat wordt veroorzaakt door de vorm van training van de geest die bekend staat als meditatie.

Wat is meditatie?

Meditatie is een oefening die het mogelijk maakt om bepaalde fundamentele positieve menselijke eigenschappen te cultiveren en te ontwikkelen, net zoals andere vormen van training het mogelijk maken om een ​​muziekinstrument te bespelen of een andere vaardigheid te verwerven.

Meditatie helpt ons om ons vertrouwd te maken met een duidelijke en nauwkeurige manier om dingen te zien en om gezonde eigenschappen te cultiveren die in ons sluimeren, tenzij we ons inspannen om ze tot leven te wekken.

Laten we dus beginnen met ons af te vragen: ‘Wat wil ik echt van het leven? Is het voldoende om gewoon van dag tot dag te blijven improviseren? Ga ik het vage gevoel van ontevredenheid negeren dat ik diep van binnen altijd voel als ik tegelijkertijd verlang naar welzijn en vervulling?’

We zijn eraan gewend geraakt te denken dat onze tekortkomingen onvermijdelijk zijn en dat we de tegenslagen moeten verdragen die ons ons hele leven ten deel zijn gevallen. We nemen de disfunctionele aspecten van onszelf als vanzelfsprekend aan, niet beseffend dat het mogelijk is om uit de vicieuze cirkel van uitputtende gedragspatronen te breken.

Vanuit boeddhistisch oogpunt zeggen de traditionele teksten dat elk wezen de mogelijkheid tot verlichting heeft, net zo zeker als dat elk sesamzaadje olie bevat. Desondanks dwalen we, om een ​​andere traditionele vergelijking te gebruiken, in verwarring rond als een bedelaar die tegelijkertijd rijk en arm is omdat hij niet weet dat er een schat ligt begraven onder de vloer van zijn hut. Het doel van het boeddhistische pad is om in het bezit te komen van deze over het hoofd geziene rijkdom van ons, die ons leven de diepste betekenis kan geven.

 De geest trainen

Het object van meditatie is de geest. Op dit moment is de geest tegelijkertijd verward, geagiteerd, rebels en onderhevig aan talloze geconditioneerde en automatische patronen. Het doel van meditatie is niet om de geest af te sluiten of te verdoven, maar om hem vrij, helder en evenwichtig te maken.

Volgens het boeddhisme is de geest geen entiteit, maar eerder een dynamische stroom van ervaringen, een opeenvolging van momenten van bewustzijn. Deze ervaringen worden vaak gekenmerkt door verwarring en lijden, maar we kunnen ze ook beleven in een ruime staat van helderheid en innerlijke vrijheid.

We weten allemaal heel goed, zoals de hedendaagse Tibetaanse meester Jigme Khyentse Rinpoche ons eraan herinnert, “dat we onze geest niet hoeven te trainen om ons vermogen om boos of jaloers te worden te verbeteren. We hebben geen boosheidsversneller of een trotsversterker nodig.” Daarentegen is het trainen van de geest cruciaal als we onze aandacht willen verfijnen en verscherpen; emotioneel evenwicht, innerlijke rust en wijsheid ontwikkelen; en toewijding willen cultiveren om aan het welzijn van anderen te kunnen bijdragen. We hebben in ons het potentieel om deze kwaliteiten te ontwikkelen, maar ze zullen zich niet vanzelf ontwikkelen, of alleen omdat we dat graag willen. Ze hebben training nodig. En elke training vereist doorzettingsvermogen en enthousiasme. We leren niet skiën door één of twee minuten per maand te oefenen. 

Aandacht en opmerkzaamheid verfijnen

Galileo ontdekte de ringen van Saturnus nadat hij een telescoop had bedacht die voldoende helder en krachtig was en deze op een stabiele steun plaatste. Zijn ontdekking zou niet mogelijk zijn geweest als zijn instrument ontoereikend was geweest, of als hij het in trillende hand had vastgehouden. Evenzo, als we de subtielste mechanismen van ons mentale functioneren willen observeren en er invloed op willen hebben, moeten we absoluut ons vermogen om naar binnen te kijken verfijnen.

Om dat te doen, moet onze aandacht sterk worden aangescherpt, zodat die stabiel en helder wordt. We zullen dan kunnen observeren hoe de geest functioneert en de wereld waarnemen. En we zullen kunnen begrijpen hoe gedachten zich door associaties vermenigvuldigen. Ten slotte zullen we door kunnen gaan met het verfijnen van de waarneming van de geest totdat we het punt bereiken waarop we de meest fundamentele staat van ons bewustzijn kunnen zien, een perfect heldere en ontwaakte staat die altijd aanwezig is, zelfs in afwezigheid van de gewone gedachtestroom.

Wat meditatie niet is

Soms worden meditatiebeoefenaars ervan beschuldigd te veel op zichzelf gefocust te zijn, zich te wentelen in egocentrische introspectie en zich niet met anderen bezig te houden. Maar we kunnen een proces dat als doel heeft om de obsessie met het ‘ik’ te laten verzinken en altruïsme te cultiveren, niet als egoïstisch beschouwen. Dit zou hetzelfde zijn als een aspirant-arts de schuld te geven omdat hij jarenlang medicijnen heeft gestudeerd voordat hij zijn beroep ging uitoefenen.

Er zijn aardig wat clichés in omloop over meditatie. Laat me er meteen op wijzen dat meditatie geen poging is om een ​​blanco geest te creëren door gedachten te blokkeren – wat toch onmogelijk is. Evenmin betrekt het de geest bij eindeloos nadenken in een poging het verleden te analyseren of op de toekomst te anticiperen. Evenmin is het een eenvoudig ontspanningsproces waarin innerlijke conflicten tijdelijk worden opgeschort in een vage, amorfe bewustzijnsstaat. Rusten in een staat van innerlijke verwarring heeft niet veel zin. Er is inderdaad een element van ontspanning in meditatie, maar die houdt verband met de verlichting die ontstaat door het loslaten van hoop en angsten, van gehechtheden en de grillen van het ego die onze innerlijke conflicten nooit voeden.

Beheersing die ons vrijmaakt

De manier waarop we in meditatie omgaan met gedachten is niet om ze te blokkeren, maar om ze als wolken te laten ontstaan ​​en ze te laten oplossen in het veld van opmerkzaamheid. Op deze manier nemen ze ons doorlopend gedachtenproces niet over. Daarnaast bestaat meditatie uit het cultiveren van een manier van zijn die niet onderworpen is aan de patronen van gewoon denken. Het begint vaak met analyse, en gaat dan verder met contemplatie en innerlijke transformatie.

Vrij zijn is meester van onszelf zijn. Het is niet een kwestie van doen wat in ons opkomt, maar eerder onszelf bevrijden van de beperkingen die onze geest domineren en verduisteren. Het is een kwestie van ons leven in eigen hand nemen in plaats van het over te geven aan de neigingen die ontstaan ​​door gewoonte en mentale verwarring. In plaats van het roer los te laten en de boot gewoon te laten drijven waarheen de wind waait, betekent vrijheid een koers uitzetten naar een gekozen bestemming – de bestemming waarvan we weten dat die het meest wenselijk is voor onszelf en anderen.

Het hart van de realiteit

Meditatie is niet, zoals sommige mensen denken, een middel om aan de realiteit te ontsnappen. Integendeel, het doel is om ons de realiteit te laten zien zoals die is, midden in onze ervaring, om de diepe oorzaken van ons lijden te ontmaskeren en mentale verwarring te verdrijven. We ontwikkelen een soort begrip dat voortkomt uit een duidelijker beeld van de werkelijkheid. Om dit begrip te bereiken mediteren we bijvoorbeeld over de onderlinge afhankelijkheid van alle verschijnselen, over hun voorbijgaande karakter en over het niet-bestaan ​​van het ego dat wordt gezien als een solide en onafhankelijke entiteit.

Meditaties over deze thema’s zijn gebaseerd op de ervaring van generaties mediterenden die hun leven hebben gewijd aan het observeren van automatische, mechanische denkpatronen en de aard van bewustzijn. Vervolgens leerden ze empirische methoden voor het ontwikkelen van mentale helderheid, alertheid, innerlijke vrijheid, altruïstische liefde en mededogen. We kunnen echter niet alleen op hun woorden vertrouwen om onszelf van lijden te verlossen. We moeten voor onszelf de waarde ontdekken van de methoden die deze wijze mensen hebben onderwezen en voor onszelf de conclusies bevestigen die ze hebben ervaren. Dit is niet puur een intellectueel proces. Een lange studie van onze eigen ervaring is nodig om hun antwoorden te herontdekken en deze op een diep niveau in onszelf te integreren. Dit proces vereist vastberadenheid, enthousiasme en doorzettingsvermogen. Het vereist wat Shantideva ‘vreugde op deugdzame manieren’ noemt.

Zo beginnen we te observeren en te begrijpen hoe gedachten zich met elkaar vermenigvuldigen en een hele wereld van emoties, vreugde en lijden creëren. Vervolgens dringen we door in het scherm van gedachten en vangen we een glimp op van de fundamentele component van bewustzijn: het oer-cognitieve vermogen waaruit alle gedachten voortkomen.

De apengeest bevrijden

Om deze taak te volbrengen, moeten we beginnen met het kalmeren van onze turbulente geest. Onze geest gedraagt ​​zich als een in gevangenschap levende aap die, in zijn opwinding, steeds meer verstrikt raakt in zijn ketenen.

Uit de draaikolk van onze gedachten ontstaan ​​eerst emoties, dan stemmingen en gedragingen, en ten slotte gewoonten en karaktereigenschappen. Wat spontaan ontstaat levert niet noodzakelijkerwijs goede resultaten op, evenmin als het in de wind gooien van zaden goede oogsten oplevert.

We moeten ons dus gedragen als goede boeren die hun velden voorbereiden voordat ze hun zaden zaaien. Voor ons betekent dit dat het onze belangrijkste taak is om vrijheid te bereiken, door middel van het bevrijden van de geest.

Als we bedenken dat het mogelijke voordeel van meditatie is om ons elk moment van ons leven een nieuwe ervaring van de wereld te geven. En dan lijkt het niet overdreven om minstens twintig minuten per dag te besteden om onze geest beter te leren kennen en in dit soort openheid te trainen. De vervulling van meditatie kan worden omschreven als een optimale manier van zijn, of als echt geluk. Dit ware en blijvende geluk is een diep gevoel dat we het potentieel dat we in ons hebben voor wijsheid en prestatie tot het uiterste hebben gerealiseerd. Werken aan dit soort vervulling is een avontuur dat de moeite waard is om aan te beginnen.

Over de auteur

Geboren in Frankrijk in 1946 als zoon van de Franse filosoof Jean-François Revel en kunstenaar Yahne Le Toumelin, is Matthieu Ricard een boeddhistische monnik, auteur, vertaler en fotograaf. Hij bezocht India voor het eerst in 1967, waar hij grote spirituele meesters uit Tibet ontmoette. Na het behalen van zijn Ph.D. is hij afgestudeerd in celgenetica in 1972, en verhuisde hij naar de Himalaya-regio waar hij de afgelopen 45 jaar heeft gewoond.

Vertaling: Hansjelle Dijkstra

Bron: Matthieu Ricard/Global Heart